DŻONKA

ZNACZENIE: Drewniany żaglowiec handlowy lub rybacki używany w krajach azjatyckich, szczególnie popularny w Chinach, Japonii i Malezji.

UŻYCIE: Dżonka ma charakterystyczne wielokątne żagle, ciężki, pękaty, drewniany kadłub i najczęściej 1-3 maszty. Nośność największych dżonek (pięciomasztowych) sięga około 600 ton. Czasami żaglowce te wykorzystywane są jako miejsce zamieszkania całej rodziny.

PRZYKŁAD: „Dawaj wskakuj na moją dżonkę, pojedziemy na targ rybny” – powie jeden chiński rybak do drugiego.

ETYMOLOGIA: port. junco, z jawaj. dżong – znaczenie jak w definicji słowa.

BENIAMINEK

ZNACZENIE: 1. Ulubione dziecko lub osoba dorosła, którą się faworyzuje. 2. Drużyna, która w danym sezonie uzyskała awans do wyższej klasy lub ligi.

UŻYCIE: 1. Beniamin jest imieniem hebrajskim, oznaczającym „syna południa” lub „syna prawicy”. W księdze Genesis 35:18 noszący to imię są nazywani synami dobrej fortuny, ponieważ prawa strona była uważana w starożytnym Izraelu za szczęśliwą. Beniamin obchodzi urodziny 31 marca i 19 grudnia. 2. Logicznie w stosunku do pierwszego znaczenia słowa, beniaminkiem czyli ulubieńcem, szczęściarzem nazywa się drużynę, której udało się wywalczyć awans z niższej ligi.

PRZYKŁAD: 1. Mój brat Beniamin jest prawdziwym beniaminkiem rodziców – nawet jak przynosi ze szkoły same uwagi, a na świadectwie ma najniższą średnią w klasie, w przeciwieństwie do mnie, zawsze dostaje pieniądze na wakacyjny wyjazd. 2. Beniaminkom dwukrotnie w historii udało się wywalczyć tytuł piłkarskiego Mistrza Polski: w 1937 r. zespołowi Cracovii, a w sezonie 1988/89 Ruchowi Chorzów.

ETYMOLOGIA: Wg. Biblii (Gen. 35:18; 42:4; 43:29-34), Rachela, umierając przy narodzinach syna, nazwała go Benoni (tj. syn boleści mojej), ale ojciec, Jakub, zmienił jego imię na Beniamin (tj. syn prawicy, syn szczęścia).

DERBY

ZNACZENIE: 1. Miasto w Wielkiej Brytanii, w hrabstwie Derbyshire, nad rzeką Derwent. 2. Mecz piłki nożnej dwóch drużyn z tego samego miasta lub regionu, np. derby Górnego Śląska (Górnik Zabrze – Ruch Chorzów), derby Madrytu (Real Madrid – Atletico de Madrid). 3. Doroczna gonitwa w wyścigach konnych.

UŻYCIE: 1. Derby jest miastem typowo przemysłowym, będącym w XVIII w. ośrodkiem angielskiej rewolucji przemysłowej. Współcześnie miasto znane jest między innymi z dużej społeczności osób niesłyszących. Szacuje się, że niesłysząca populacja w Derby jest trzykrotnie wyższa niż średnia liczba osób głuchych w Wielkiej Brytanii, a miasto (z liczbą zaledwie 230 tys. mieszkańców) w statystyce tej ustępuje jedynie Londynowi. 2. Mylne jest używanie określenia derby dla meczu tzw. odwiecznych rywali, chyba że są to drużyny z tego samego miasta. 3. Derby to wyścig o długości 2 400 m (półtorej mili angielskiej), w którym startują trzyletnie konie pełnokrwiste.

PRZYKŁAD: 1. W Derby urodził się Alan Bates, aktor filmowy i teatralny, znany polskiej publiczności między innymi z pierwszoplanowej roli w Greku Zorbie. 2. Wielu warszawiaków uważa, że w stolicy derbów nie ma. Jak mawiają: „nie ma Polonii w mieście” i retorycznie dodają: „Z kim ma zatem Legia walczyć?”. 3. Zeszłoroczne derby w Epsom, z czasem 2:36.74 min., wygrał Sea the Stars pod dżokejem Michaelem Kinane.

ETYMOLOGIA: 1. Nazwa własna pochodząca prawdopodobnie od anglosaskiej Deoraby – „miasto jeleni”. 2. Nazwa pochodzi najprawdopodobniej od określenia wyścigu konnego, jako przykładu silnej rywalizacji sportowej. 3. Od osoby lorda Derby, Edwarda Smitha-Stanleya, który w 1780 r. zapoczątkował doroczny wyścig trzylatków w Epsom Downs w płd.-wsch. Anglii.

BENZOESAN

ZNACZENIE: Związek chemiczny, sól lub ester kwasu benzoesowego. Benzoesany stosowane są jako środki konserwujące żywność lub jako półprodukty w przemyśle farmaceutycznym i perfumeryjnym.

UŻYCIE: Najczęściej stosowanymi w przemyśle spożywczym benzoesanami są benzoesany sodu (E211), potasu (E212) i wapnia (E213). Mimo że są one dopuszczone do użycia, to jednak nie są do końca zdrowe. Przykładowo E211 działa drażniąco na śluzówkę żołądka, a połączony z wit. C (E300) przekształca się w rakotwórczy benzen. Warto dokładnie czytać etykiety zwłaszcza na napojach gazowanych, które często łączą te dwa składniki.

PRZYKŁAD: Nie mogąc poradzić sobie z pokusą kupienia obiadu w proszku, szybko przypominam sobie o ile lepiej czuję się po posiłku, który nie zawiera aromatu identycznego z naturalnym i całej listy benzoesanów ukrytych pod tajemniczymi symbolami E.

ETYMOLOGIA: śrdw.-łac. benzoe – żywica z drzewa Styrax benzoin, rosnącego w Azji Wsch. i Indiach.

BEJ

ZNACZENIE: 1. Tytuł wyższych urzędników wojskowych i cywilnych w dawnej Turcji. Tytuł ten nadawany był również władcom Tunezji w czasach protektoratu tureckiego i francuskiego; inaczej beg. Bej we współczesnym języku tureckim jest formą grzecznościową. 2. Potocznie: menel. 3. Potocznie: pijak, leń, olewacz.

UŻYCIE: 1. Podobnie jak w przypadku innych tureckich tytułów, bej dodawane jest po imieniu, stąd np. Ahmed-bej; co ciekawe, gdy mówimy o kimś w trzeciej osobie, tytuł pisany jest wielką literą (Ahmed-Bej), gdy zwracamy się do osoby bezpośrednio – użyta powinna być litera mała (Ahmed-bej). 2. Bej jest określeniem negatywniejszym niż menel, sugerującym osobę brudną, śmierdzącą i odpychającą. 3. Bej w znaczeniu pijaka, lenia najczęściej jest określeniem półżartobliwym. Możemy tak określić znajomego, do którego po wejściu potkniemy się o puste puszki po piwie, niesprzątnięte skarpetki czy górę niezmytych naczyń w zlewie, a jego samego zobaczymy z tłustymi włosami rozwalonego na kanapie.

PRZYKŁAD: 1. „Jam jest syn Tuhaj-beja”, mówi Azja w Panu Wołodyjowskim, dumnym będąc ze swojego pochodzenia. 2. Muszę wywietrzyć ubranie – jechał ze mną metrem tak śmierdzący bej, że ledwo mogłam oddychać. 3. „Ty beju/bejówo, znów nic nie zrobiłeś przez cały dzień i tylko śmieci naprodukowałeś!” – powie osoba wracająca po pracy do swojego leżącego na sofie współlokatora.

ETYMOLOGIA: tur. bej – pan, naczelnik; użycie potoczne nie znajduje wytłumaczenia, jest wręcz nielogiczne, biorąc pod uwagę, że panowie tureccy nie musieli narzekać na brak dóbr, a także mało prawdopodobne, by spożywali alkohol.

FARYZEJSKI

ZNACZENIE: 1. Obłudny, okazujący fałszywą pobożność dla osiągnięcia swoich celów. 2. Związany z faryzeuszami.

UŻYCIE: Przymiotnik faryzejski pochodzi od nazwy stronnictwa religijno-politycznego działającego w starożytnej Judei. Faryzeusze wywodzili się z biedniejszych warstw społecznych. Charakteryzowało ich konserwatywne i mocno sformalizowane podejście do wiary, a jednocześnie słyszeli zarzuty zadufania w sobie i obłudy. Stąd też wywodzi się współczesne znaczenie słowa.

PRZYKŁAD: Bawią mnie ludzie prezentujący faryzejską postawę w pracy: cały dzień siedzą na prywatnym mailu, a gdy tylko zjawia się szef, robią skupioną minę i udają, że ciężko pracują. I tak na koniec dnia wyjdzie na jaw, że nie zrobili nawet połowy swoich zadań.

ETYMOLOGIA: późn. łac. pharisaeus – oddzielony; hebr. parusz – oddzielony, odosobniony.

DŻINN/DŻINIZM/DŻINA

ZNACZENIE: 1. Dżinn to według wierzeń Islamu dobry lub zły duch, o ponadnaturalnych zdolnościach i umiejętnościach przybierania dowolnej postaci. Czasami człowiekowi udaje się opanować dżinna i np. schować go w butelce. 2. Dżinizm z kolei to religia indyjska, której nazwa pochodzi od nazwy jej półlegendarnego twórcy o imieniu Dżina. Dżinizm głosi wiarę w sumowanie się dobrych uczynków ze wszystkich wcieleń. Wyznawcy dżinizmu wierzą, że duszę posiadają zarówno zwierzęta, jak i rośliny, dlatego np. zabraniają uprawy roli. 3. Dżina natomiast to wcale nie żona dżinna. Nazwą tą określa się w dżiniźmie osobę, która poprzez uwolnienie się z bytu doczesnego oraz wewnętrzną dyscyplinę osiągnęła stan nirwany.

UŻYCIE: 1. O dżinnie najczęściej usłyszymy w bajkach i powieściach, np. w „Księdze tysiąca i jednej nocy” czy w opowiadaniu „Ostatnie życzenie” A. Sapkowskiego. 2. i 3. Z dżinizmem i dżinami największą szansę na spotkanie mamy w Indiach, w których żyje około 98 proc. z ponad 4 mln wyznawców tej religii.

PRZYKŁAD: Gdy Christina Aguilera śpiewała o „dżinie w butelce (baby)”, niektórych mogła wprawiać w stan nirwany porównywalny z tym, jaki osiąga dżina, żyjący zgodnie z założeniami dżinizmu.

ETYMOLOGIA: arab. dżinni – demon, duch; sanskr. dżaina od dżina; sanskr. dżina – zwycięzca, święty.

FOIE GRAS

ZNACZENIE: Wymawiane „fua gra”; inaczej pasztet strasburski.

UŻYCIE: Pasztet przyrządzany z gęsich lub kaczych wątróbek. Szczególnie popularny jest we Francji, będąc jednocześnie jedną z najdroższych potraw tamtejszej kuchni. Mówi się, że najlepsze foie gras przyrządzane jest ze zwierząt hodowanych w Gers w Gaskonii. Tradycyjny sposób podawania foie gras jest prosty: pasztet, a do niego wiejski chleb i dobre wino, ewentualnie można wzbogacić smak konfiturą lub truflami. Foie gras można jeść na zimno lub na ciepło.

PRZYKŁAD: To co dać na zagrychę? Śledzika, ogórki czy foie gras?

ETYMOLOGIA: fr. tłusta wątroba/wątróbka.

PROKRASTYNATOR

ZNACZENIE: Określenie osoby, która cierpi na chroniczną niemożność zmobilizowania się do pracy, nauki czy wykonania innych obowiązków. Charakterystyczne dla prokrastynatora jest zwlekanie i nieustanne przekładanie na później zadań, jakie powinien wykonać.

UŻYCIE: Prokrastynacja to psychologiczna przypadłość, która może przejawiać się w najróżniejszych dziedzinach życia. Do niedawna prokrastynację stawiało się na równi z lenistwem, jednak teorie psychologiczne dowodzą, że jest to zaburzenie osobowościowe. Dotyka ono przede wszystkim perfekcjonistów nastawionych na szybkie efekty, którzy w przypadku ich braku zniechęcają się lub odwlekają moment zmierzenia się z wyzwaniem/zadaniem.

PRZYKŁAD: Prokrastynator w pracy w nieskończoność odkładać będzie odpisanie na maile, w stosunkach towarzyskich dojdzie do wniosku, że dziś jest zbyt zmęczony, na wyjście ze znajomymi i przełoży spotkanie na weekend, a w domu dojdzie do wniosku, że skoro jest już ciemno, nie ma sensu odkurzać, bo i tak nie widać gdzie chowają się „koty”.

ETYMOLOGIA: łac. procrastinatio – odroczenie, zwłoka.

MIRRA

ZNACZENIE: Brunatnoczerwona żywica z kory balsamowca, szczególnie popularna, ze względu na swoje występowanie, w Arabii i Wschodniej Afryce; wykorzystywana jako kadzidło lub lek.

UŻYCIE: 1. Dawniej mirra wykorzystywana była jako kadzidło, ale także, m.in. ze względu na właściwości gumowate, do balsamowania zwłok. 2. Mirra wykazuje własności lecznicze. Przez starożytnych Greków stosowana była do leczenia infekcji jamy ustnej i przy schorzeniach dróg oddechowych. Obecnie wykorzystywane jest w preparatach antyseptycznych oraz antyalergicznych, a także jako dodatek do kosmetyków – perfum, balsamów czy past do zębów. 3. Według religii chrześcijańskiej, mirra była, obok kadzidła i złota, jednym z darów jakie Jezus otrzymał w dniu narodzin od mędrców ze Wschodu.

PRZYKŁAD: 1. W czasach starożytnych mirra była surowcem cenniejszym niż złoto. Świadoma tego królowa Hatszepsut stosowała kadzidło w charakterze perfum. 2. Idąc w duchu tradycji chrześcijańskiej, kupiłam babci krem z dodatkiem mirry – oprócz właściwości ujędrniających skórę, ma także działanie przeciwzmarszczkowe i łagodzące podrażnienia. 3. Skoro Święto Trzech Króli (6.01) ma być ponownie dnień wolnym od pracy, to może wynagrodzenie na koniec stycznia zaczniemy odbierać w złocie, kadzidle lub mirze?

ETYMOLOGIA: gr. mýrrha – wonna gumożywica z kory balsamowców.