ZNACZENIE: Ogniotrwała komora lub cylinder.
UŻYCIE: Retorta służy do suchej destylacji drewna lub węgla albo do otrzymywania łatwo lotnych metali. Dawniej określano tak szklane naczynie laboratoryjne w kształcie fajki, używane do destylacji.
PRZYKŁAD: Szukał rysunku do zilustrowania zawodu chemika i ostatecznie zdecydował się na retortę.
ETYMOLOGIA: łac. retorquēre – odwrócić.
ZNACZENIE: Inaczej zawiesina.
UŻYCIE: Suspensja stosowana jest w medycynie do sporządzania leków, do kąpieli leczniczych oraz do badania przewodu pokarmowego. Określenie odnosić się też może do kary. W Kościele katolickim jest to kara wobec duchownego, polegająca na zakazie wykonywania niektórych lub wszystkich czynności duszpasterskich lub urzędowych. Nie mylić z suspensorium.
PRZYKŁAD: Na zaliczenie pierwszego semestru chemii mieli z otrzymanych składników doprowadzić do powstania suspensji. Cały czas wychodził mu jednak gaz, wiedział więc że łatwo zaliczenia nie dostanie.
ETYMOLOGIA: łac. suspensio – zawieszenie, powstrzymanie.
ZNACZENIE: Wydzielina przyodbytniczych gruczołów cybety stosowana w przemyśle perfumeryjnym.
UŻYCIE: Cybet to ekstrakt z wysuszonych gruczołów okołoodbytniczych wydzielających feromony pochodzących od ssaków z podrodziny wiwerowatych, nazywanych cywetami lub cybetami. Stosowany jest jako utrwalacz zapachowy w perfumach. Także cywet.
PRZYKŁAD: Będąc na wycieczce w Senegalu przewodnik pokazał im cybet, substancję przypominającą kolorem i konsystencją masło. Wzdrygnął się na myśl, że znajduje się ona w perfumach, które tego ranka użył.
ETYMOLOGIA: Od nazwy zwięrzęcia – cybety afrykańskiej.
ZNACZENIE: Związek chemiczny stosowany do odstraszania owadów.
UŻYCIE: DEET jest skuteczny m.in. w walce z komarami i meszkami. Czas ochrony po naniesieniu DEET na skórę lub ubranie zależy od stężenia związku w preparacie (podawanym w składzie produktu). Według badań wyższe niż 50-proc. stężenia DEET nie wydłużają jednak istotnie czasu ochrony przeciw komarom. Substancja ta odstrasza owady, ale ich nie zabija.
PRZYKŁAD: Dzisiejsze doodle poświęcone są kubańskiemu naukowcowi, Carlosowi Finlayowi (1833-1915), który opisał rolę komarów w rozprzestrzenianiu się zółtej febry. DEET jako odstraszacz zaczęto stosować dopiero pół wieku po jego śmierci.
ETYMOLOGIA: łac. diethyltoluamidum – N,N-Dietylo-m-toluami, znaczenie jak wyżej.
ZNACZENIE: Barwa przypominająca połączenie bladoróżowego i łososiowego (patrz zdjęcie poniżej).
UŻYCIE: Eozyna to z chemicznego punktu intensywny czerwony sztuczny barwnik trójfenylometanowy powstały przez wprowadzenie do cząsteczki fluoresceiny czterech atomów bromu. Wykorzystywany jest do barwienia tkanin (głównie jedwabiu), papieru, preparatów mikroskopowych oraz w analizie chemicznej.
PRZYKŁAD: – O, kupiłaś sobie sukienkę w kolorze majtkowym. – Wypraszam sobie, to eozyna!
ETYMOLOGIA: gr. eós – świt, jutrzenka.
ZNACZENIE: Zwalczanie szkodników, np. owadów i gryzoni, za pomocą substancji chemicznych w formie dymu, pary lub gazu.
UŻYCIE: Substancje stosowane do fumigacji nazywane są fumigantami. Do niedawna powszechnie stosowanym fumigantem był bromek metylu, który jest jednak zastępowany innymi substancjami ze względu na powodowanie efektu cieplarnianego. Główną zaletą fumigacji jest wysoka skuteczność w zwalczaniu szkodników drewna oraz neutralność procesu dla odkażanego materiału.
PRZYKŁAD: Jesienią często atakują jego dom różne owady, dlatego prewencyjnie przeprowadził fumigację.
ETYMOLOGIA: łac. fumigatio – dymienie.
ZNACZENIE: Przyrząd do pomiarów dawek promieniowania jonizującego i aktywności promieniotwórczej preparatów.
UŻYCIE: Dozymetr służy do wyznaczana dawek promieniowania związanych z emisją cząstek alfa, cząstek beta oraz promieniowania gamma. Niektóre dozymetry są również wrażliwe na promieniowanie rentgenowskie lub promieniowanie neutronowe.
PRZYKŁAD: Pojechał na wycieczkę do Czarnobyla. Potem musiał poddać się badaniu dozymetrem.
ETYMOLOGIA: gr. dósis – dar, dawanie.
ZNACZENIE: Inaczej „hiszpańska mucha”.
UŻYCIE: W medycynie ludowej kantarydynę wykorzystywano w mikroskopijnych dawkach jako środek pobudzający, np. do sporządzania „napojów miłosnych” i afrodyzjaków, w tym także „hiszpańskiej muchy”. Działanie tego związku pobudza zakończenia nerwowe i błony śluzowe układu moczowo-płciowego, powoduje jednak często powikłania, m.in. zapalenia dróg moczowych i przewodu pokarmowego oraz bolesne erekcje. Dawka śmiertelna kantarydyny wynosi dla człowieka od 10 do 30 mg. Kantarydyna wydzielana jest w chwilach zagrożenia przez chrząszcze z rodziny oleicowatych (majkowatych).
PRZYKŁAD: Życzę wam, byście podczas majówki dobrze się bawili, bez konieczności korzystania z kantarydyny.
ETYMOLOGIA: Od nazwy chrząszcza zwanego kantarydą, który wydziela tę substancję, z gr. kantharis.
ZNACZENIE: Minerał służący do tamowania krwawienia w drobnych zacięciach przy goleniu.
UŻYCIE: Ałun to nazwa zwyczajowa dwunastowodnego siarczanu glinowo-potasowego. Występuje w formie skupień ziarnistych, naciekowych, tworzy naloty i wykwity. Jest kruchy, łatwo rozpuszcza się w wodzie. Często zawiera domieszki sodu, manganu, żelaza, amonu. Jest minerałem pospolitym i szeroko rozpowszechnionym. Roztwór ałunu ma odczyn kwasowy, działa ściągająco i aseptycznie. Dawniej, jako kamyk po goleniu, był szeroko używany do tamowania drobnych krwawień z ranek po zacięciach przy goleniu. Dziś w tym celu ałun oferowany jest m.in. w postaci sztyftu.
PRZYKŁAD: W Polsce ałun występuje w okolicach Sandomierza, Międzyzdrojów oraz na Dolnym Śląsku.
ETYMOLOGIA: łac. alunit – znaczenie jak wyżej.
ZNACZENIE: Ciecz lub gaz o bardzo nieprzyjemnej, długotrwałej woni, w naturze występuje np. u skunksów czy w czosnku.
UŻYCIE: Merkaptan to jeden z siarkowych odpowiedników alkoholi, z atomem tlenu zastąpionym w grupie hydroksylowej atomem siarki (-SH). Merkaptan celowo dodawało się do gazu ziemnego, który jest bezwonny, aby ułatwić jego wykrycie. Ma właściwości kwasowe znacznie silniejsze niż alkohole, reaguje z zasadami i niektórymi metalami, tworząc związki o charakterze soli. Nazywany też tiolem lub tioalkoholem.
PRZYKŁAD: Na lekcjach chemii najbardziej interesował go proces otrzymywania merkaptanu.
ETYMOLOGIA: łac. mercurius captans – wiążący rtęć.
Słowo Dnia 